بر خلاف تصور عمومی که علفهای اطراف گیاهان و درختان را علف هرز میدانند، تعریف اصلی علف هرز، گیاهی است که به طور ناخواسته در مکانی مثل گلدان، گلخانه، باغ یا مزرعه روییده و هیچ فایدهای برای صاحب گیاهان آن مکان ندارد و حتی اگر فایدهای هم داشته باشد، ضرر وجودش بیش از فایدهاش میباشد. به عنوان مثال اگر در یک مزرعه گندم، مقداری جو رویش کند و باعث ایجاد مشکل در رشد و تولید گندم شود، علف هرز شناخته میشود زیرا جزئی از هدف کشت کشاورز نبوده است.
از دیگر خصوصیات علفهای هرز و آفات خود رو (خود-رو) میتوان به توانایی سازگاری خوب با محیط، داشتن قدرت تولید و تکثیر حتی در شرایط نامساعد، گسترش و انتشار سریع در محیط و استفاده غیر مجاز از منابع غذایی و معدنی خاک اشاره نمود. علفهای هرز گونههای خاکزی و آبزی دارند و در هر دو محیط گونههای مختلفی از آنها شناسایی شدهاند.
امروزه حدود 250 گونه علف هرز در جهان طبقهبندی شده است که یک دهم درصد حجم گیاهان جهان را تشکیل میدهند. از بین 250 هزار گونه گیاهان شناخته شده نیز تنها سه درصد آنها میتوانند با علفهای هرز محیط تا حدودی مبارزه نمایند.
هر علف هرز با توجه به رویش ناخواسته خود میتواند مضرات و هزینههای فراوانی به مزارع یا باغات تحمیل نماید.
اولین مورد مصرف مواد غذایی و معدنی موجود در خاک است. علفهای هرز معمولاً قدرت جذب بیشتری نسبت به گیاهان محلی دارند و میتوانند مواد مغذی خاک را در خود ذخیره کرده و در نتیجه به تغذیه گیاه اصلی، آسیبهای فراوانی وارد نمایند.
مورد بعدی مصرف آب است که علفهای هرز علاوه بر هدررفت آب جهت رشد خود، باعث کندی حرکت آب در کانالها، محلهای آبیاری و جویبارها میگردند و از رسیدن به موقع منابع آبی به کلیه گیاهان مزرعه جلوگیری مینمایند. حرکت کند آب نیز باعث نفوذ زیاد آن در زمینهای مسیر حرکت و هدر رفت منابع آب خواهد شد.
از دیگر دردسرهای رشد علفهای هرز، ایجاد سایه بر روی گیاهان اصلی محل است. آنها معمولاً سرعت رشد عمودی زیادتری نسبت به گیاهان اصلی دارند و شاخ و برگ بیشتری نیز تولید میکنند؛ لذا پس از مدتی با ایجاد سایه ناخواسته و جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب، باعث اختلال در روند فتوسنتز و کاهش رشد دیگر گیاهان میشوند.
بیشتر علفهای هرز از خود مواد خاصی ترشح میکنند که مانند سمی بسیار قوی برای درختان و گیاهان عمل کرده و شرایط محیطی را به نفع خود و به ضرر گیاه اصلی تغییر میدهند. از جمله آفات خود رو و علفهای هرز مشهور در این زمینه میتوان علف گندمی، دم روباهی، اویار سلام و کاهوی وحشی را معرفی نمود.
از دیگر مضرات علفهای هرز میتوان به کم کردن ارزش اقتصادی زمین و محصول نهایی اشاره نمود. بعضی مواقع آفات خود رو همراه با برداشت محصول با آن مخلوط شده و خلوص آن را از بین میبرند. گاهی اوقات نیز بوی این گیاهان مزاحم بر روی مزه و بوی محصول اصلی کاملاً تأثیر منفی میگذارند.
بعضی علفهای هرز برای انسان و دام باعث ایجاد حساسیت، آلرژی و بیماریهای خاص میشود. حتی گاهی این آفات خود رو همراه با محصول توسط مصرف کننده خورده میشود و باعث مسمومیت و بیماریهای دیگری برای مشتریان و مصرف کنندگان نهایی میگردد.
بعضی علفهای هرز تبدیل به یک میزبان جدید برای ویروسها، قارچها یا باکتریهای نامطلوب میگردند. در فصول سرد نیز وجود علفهای هرز و گیاهان ناخواسته مانع جذب نور خورشید توسط خاک شده و باعث یخزدگی زمین و آسیب ریشه گیاهان و درختان خواهند شد.
علفهای هرز به سه دسته یک ساله، دو ساله و چند ساله تقسیم بندی میگردند. علفهای هرز یک ساله دوره رشد و مرگ هم زمان با یک سال زراعی داشته و معمولاً همراه با بذر تکثیر میگردند که میتوان از نمونههای آن ها به تاج خروس، شلغم وحشی، ارزن وحشی، سلمک، علف هفت بند، خرفه و علف شور اشاره نمود.
علفهای هرز دو ساله در سال اول دارای فعالیت رویشی و در سال دوم دارای فعالیت زایشی هستند و بعد از تولید دانه میمیرند که از جمله آن ها میتوان به خانواده چتریان، اسفنجیان، گل ماور و شنگ اشاره نمود.
علفهای هرز چند ساله معمولاً عمر طولانی داشته، دارای ریشههای قوی هستند و مبارزه و کنترل آنها بسیار پرهزینه و پیچیده است. نمونه این آفات خود رو ترشک، یونجه باغی، شیرین بیان، بارهنگ و پیچک میباشد.
در رابطه با روشها و منابع انتشار علفهای هرز میتوان به مواردی چون انتشار از طریق کودهای دامی، وسایل و تجهیزات کشاورزی، بذر گیاهان، کاشت نهال و نشا، و عوامل طبیعی مانند وزش باد، حرکت آب، عبور جانوران و طرق انسانی توجه نمود.
مبارزه با آفات خود رو مستلزم شناخت و آگاهی از عوامل بسیار زیاد و متعددی است که شامل عوامل جوی، شرایط خاک، خصوصیات اکولوژیک و زیست محیطی منطقه، موجودات زنده در محیط، عوامل انسانی و نوع گیاهان مورد کاشت است که میتوان این روشها را به صورت کلی به سه دسته پیشگیری، کنترل و ریشهکنی آفات خود رو تقسیم بندی نمود.
به منظور پیشگیری از ورود علفهای هرز به منطقه، یک سری اقدامات بهداشتی و پیشگیرانه فیزیکی قابل انجام است که میتوان از مهمترین آنها به موارد زیر اشاره نمود.
ماشین آلات و تجهیزات کشاورزی را باید قبل از استفاده تمیز و یا سمپاشی نمود تا بذرهای احتمالی آفات در درون آنها وارد مزرعه یا باغ نگردد.
کانالها و مسیرهای آبیاری که به علت داشتن رطوبت همیشگی بهترین مکان برای رشد علفهای هرز است، باید همواره تمیز و لایروبی شده و از آبیاری با آبهای آلوده اجتناب گردد.
از کودهای حیوانی به صورت پوسیده استفاده شود تا احتمال وجود بذر در آن کاهش یابد.
بذرهای مورد استفاده در مزرعه یا باغ باید بوجاری شده، خالص و باکیفیت باشد.
همچنین از ورود دامها و حیوانات مزاحم به محل، جلوگیری به عمل آید.
متداولترین روش مبارزه و جمع آوری علفهای هرز روشهای کنترلی است که دارای هزینههای کمتر و پیادهسازی راحتتر است چون در بعضی مواقع گسترش علفهای هرز آنچنان عمقی و کامل شده که ریشهکنی آنها امکان پذیر نیست. از مهمترین روشهای این اقدامات میتوان به موارد زیر توجه نمود.
شخم زدن زمین تا عمق 30 سانتیمتر میتواند به صورت فیزیکی باعث از هم گسیختگی و جمع آوری علفهای هرز شده و رشد مجدد آنها را بخاطر فرورفتگی در خاک و ایجاد مشکل در تبادلات گازی دچار تأخیر نماید. جهت این کار از انواع گاوآهن بشقابی، قلمی، برگرداندار و پنجه غازی استفاده میگردد.
وجین کردن محصولات با تجهیزات دستی مانند بیلچه و فوکا یا تجهیزات موتوری مثل روتیواتور یا کولتیواتور به کنترل آفات و جمع آوری علف هرز کمک مینماید.
میتوان باقیمانده گیاهان را بصورت طبیعی و یا با شعلهافکن، آتش زد و همزمان باعث کنترل و توقف زیانهای علفهای هرز شد.
عملیاتی مانند آیش زمین، تناوب زراعی و پاشیدن مالچ که علاوه بر ایجاد خنکی در سطح زمین برای گیاهان، باعث جلوگیری از تابش نور به علفهای هرز سطحی میشود، از روشهای دیگر کنترل و جمع آوری علفهای هرز است.
استفاده از کمک حیواناتی مانند بز و علفخواران نیز جهت تغذیه از گیاهان ناخواسته به رفع موقت فعالیت آنها بخصوص برای مناطق با دسترسی سخت، کمک مینماید.
دو روش دیگر، غرقابی کردن و ایجاد یخ زدگی آب در فصول سرد برای علفهای هرز است که باعث توقف رشد و فعالیت آنها خواهد شد.
استفاده از روشهای شیمیایی مانند سموم علفکش نیز از روشهای مبارزه با آنها میباشد. این سموم از نوع قابل اسپری، مایعات قابل حل در آب، پودر حلال در آب و نوع خشک هستند که هر کدام کاربرد و شرایط تخصصی خود را دارند. بعضی از سموم علف کش باید در مرحله قبل از کاشت محصول، بعضی قبل از سبز شدن و بعضی پس از سبز شدن و تولید میوه مصرف گردند. از نظر کاربرد نیز بعضی سموم علف کش به درون خاک و بعضی بر روی اندامهای گیاهان به کار گرفته میشوند.
ریشهکن کردن آفات و علفهای هرز به معنی حذف کامل کلیه قسمتهای آن شامل ریشه، بوته، ساقه و غده است. اگر انتشار علفهای هرز به صورت سطحی باشد و مدت کمی از حضور آنها در مزرعه یا باغ گذشته باشد، ریشهکنی دارای درصد موفقیت زیادی است؛ اما اگر علفهای هرز به مرحله تولید بذر و ریشهزایی کامل رسیده باشند، ریشهکنی و نابودی آنها به صورت کامل بسیار مشکل و پرهزینه است و تنها به صورت کنترلی میتوان در این حالت اقدام نمود.
پاشیدن نمک که از پودر کردن سنگ نمک به دست آمده میتواند به نابودی علفهای هرز کمک کند. ترکیب نمک با آب جوش نیز در بعضی سطوح همین تأثیر را خواهد داشت.
پاشیدن سرکه با درصد اسید استیک 20 درصد به خاطر کاهش اسیدیته PH خاک میتواند انواع گیاهان مزاحم سبز را از بین ببرد.
بعضی آفات خود رو مانند ترشک، کاسنی یا قاصدک، از نوع خوراکی است و میتوان با شناسایی آنها بصورت فیزیکی اقدام به کندن و جمع آوری علف هرز از زمین نمود.
استفاده از سموم علفکش نیز در مراحل زمانی صحیح میتواند به ریشهکنی علفهای هرز و آفات خود رو منجر گردد.