سم کلُرپیریفوس Chlorpyrifos از گروه آفتکشهای غیر سیستمیک و بصورت تماسی است که با امولوسیون EC=40.8% ارائه میگردد. این سم از دسته سموم فسفات اورگانو با رنگ کریستالی و سفید میباشد و سابقه تولید آن به دهه 60 میلادی باز میگردد.
نام تجاری این سم در بازار، دورسبان Dursban میباشد. این حشرهکش قابلیت انحلال زیادی در آب ندارد و به همین دلیل به صورت تدخینی یا همان انتشار به حالت گاز در هوا استفاده میگردد. سم کلرپیریفوس از طریق مهار آنزیم کولین استراز در سیستم عصبی آفات هدف، عمل کرده و به عنوان یک ناقل پیام عصبی در فضای بین سیناپسی عمل تحریک رشته عصبی را انجام میدهد.
سم کلرپیریفوس در محیطهای خنثی و اسیدی ضعیف از پایداری مناسبی برخوردار است ولی در محیطهای قلیایی، به سرعت هیدرولیز میگردد و لذا قابلیت ترکیب با مواد قلیایی را ندارد.
از حشرهکش کلرپیریفوس در مبارزه با آفات گیاهان خانگی و زینتی، محصولات زراعی و درختان میوه استفاده میشود. این آفتکش میتواند در از بین بردن آفاتی چون شپشکها، سوسک کلرادو، کفشدوزک، مینوز برگ، لارو شبپره زمستانه، برگخوارها، سرخرطومی، سوسک سیاه، زنجرک، کرم خوشهخوار، سینوز برگ، شتهها، پسیل و مگس سفید مؤثر واقع گردد.
محصولاتی که در پوشش استفاده این آفتکش قرار دارند شامل گیاهان زینتی، حبوبات، صیفیجات، مرکبات، گندم، جو، ذرت، یونجه، پنبه، چغندر قند، سیب زمینی، انگور، کنجد، کلزا، پسته و سویا میباشند.
در دماهای کمتر از 5 درجه سانتیگراد، کارایی این حشرهکش کاهش مییابد و همواره جهت تأثیر مناسب کلرپیریفوس باید به دمای محیط مورد مصرف توجه کافی داشت.
از این سم جهت ضدعفونی خاک نیز استفاده میگردد که معمولاً آن را با روغن یا مقداری آب و صابون ترکیب کرده و به خاک تزریق مینمایند.
از مصرف این سم در مزارع خربزه، استخرهای ماهی و حیوانات آبزی و مزارع گوجهفرنگی باید خودداری نمود. بعضی گلهای زینتی مانند گل سرخ نیز پس از استفاده این سم دچار آسیب میگردند که باید جهت گیاهان زینتی با احتیاط و توصیههای یک گیاهپزشک به کار گرفته شود.
استفاده از حشرهکش کلرپیریفوس به صورت محلول پاشی انجام میگردد که باید به علت مسمومیت و خطرات زیاد آن، موارد ایمنی و حفاظتی مثل دستکش، عینک، کلاه، لباس مخصوص و ماسکهای فیلتردار را به خوبی رعایت نمود.
دوره کارنس یا ماندگاری این سم جهت بیشتر محصولات، 2 تا 6 هفته میباشد که در این مدت باید از تماس و ورود هر نوع جاندار با محیط سمپاشی شده جلوگیری به عمل نمود. این سم به مدت 7 روز درون گیاهان و حدود 10 تا 12 ماه درون خاک ماندگاری دارد و در این مدت باید از جمعآوری محصولات آغشته شده به سم جهت از بین رفتن تأثیر سم، خودداری گردد. همچنین پس از برداشت، باید میوهها و محصولات مورد نظر در صورت امکان قبل از مصرف به خوبی با آب شسته شوند تا اثر سم کاملاً از ظاهر آنها پاک گردد.
مقادیر توصیه شده مصرف کلرپیریفوس جهت آفات و محصولات مختلف به شرح زیر میباشد:
سوسک سیاه گندم، جو و ذرت: 2 لیتر در هکتار
مینوز برگ پنبه، برگخوار سویا، لارو شبپره زمستانه در حبوبات و پنبه: 2 تا 2.5 لیتر در هکتار
لارو شب پره زمستانه و کک چغندر قند: 2 لیتر در هکتار
شپشکها، مگس گیلاس و لیسه سیب در مرکبات و درختان میوهدار: 1.5 تا 2 لیتر در هکتار
سرخرطومی و شته یونجه: 2 لیتر در هکتار
کرم خوشهخوار، زنجرک، شپشک، شته، پسیل، مگس سفید در انگور و گیاهان زینتی: 2 در هزار
سویک کلرادو، کفشدوزک، مگس مینوزبرگ جالیز و لارو شبپره زمستانه در صیفیجات و سیبزمینی: 1.5 لیتر در هکتار
فرمولاسیون سم کلرپیریفوس ترکیبی از دورسبان، نگزالوت، امپایر و گرانول است که هر یک از مواد فوق در این سم حشرهکش، دارای دوزهای مشخصی هستند و با کم و زیاد نمودن آنها خصوصیات مختلف و غلظتهای مورد نیاز را جهت مصارف هدف تعیین مینمایند.
درجه سمیت کلرپیریفوس مقدار 135 تا 163 میلیگرم بر کیلوگرم اندازه گیری شده است و جزو سموم خطرناک برای پستانداران به شمار میرود. این سم برای زنبور عسل نیز بسیار خطرناک بوده و در مناطق سمپاشی شده به مدت دو هفته باید از ورود هر نوع حیوان خانگی یا چهارپایان و یا کارگران جلوگیری به عمل آید. سمی بودن فراوان این محصول باعث شده که در بسیاری کشورها فروش آن از طریق سوپرمارکتها یا عطاریها و فروشندگان خرد و بدون مجوز ممنوع گردد. هر نوع تماس تنفسی، گوارشی، لمسی و عصبی با این سم باعث ایجاد تأثیرات و اختلالات مختلف بر روی بدن جانداران غیر هدف خواهد شد. از جمله عوارض مسمومیت با کلرپیریفوس، میتوان به ایجاد حساسیتهای پوستی، سوزش چشم، مشکلات گردش خون، تهوع، سرگیجه، مشکلات کبدی، اختلال در گفتار و اختلالات مغزی و قلبی اشاره نمود.
پادزهر این سم ذغالهای طبی، سولفات آتروپین و اکسیم است که باید توسط پزشک متبحر استفاده شده و توسط خوراندن به فرد مسموم از گسترش سم در بدن آنها جلوگیری به عمل آید. شستشوی عضو درگیر با سم توسط آب و صابون نیز سریعترین کمکی است که میتوان به فرد آلوده نمود تا در مرحله بعد به درمانگاههای پزشکی منتقل گردد.
با توجه به خطرات و مسمومیت زیاد این سم، باید آن را از فروشگاههای دارای مجوز و معتبر تهیه نمود. کلرپیریفوس در مجاورت با محیطهای مسی و برنجی باعث خوردگی این فلزات میشود و آنها را معیوب میکند. لذا در مکانهای مورد سمپاشی نباید اشیائی از این جنس در معرض پوشش قرار گیرد و یا نباید این سم را از ظرف اصلی خود جدا کرده و در ظروف مسی یا برنجی مورد مصرف قرار داد. همچنین سم کلرپیریفوس قابلیت اشتعال زیادی دارد و نباید در کنار مواد نفتی، دود سیگار، جرقههای کبریت و یا در مجاورت آتش نگهداری یا استفاده گردد.
دمای مناسب برای نگهداری این محصول بین 0 تا 30 درجه سانتیگراد است و در نزدیکی مواد خوراکی یا محصولات برداشت شده نباید آن را قرار بدهیم.