کلمه خشت در گویش مردمان ناحیه خراسان به معنای یک نوع صمغ است که از درختی به نام کشیرو ترشح میگردد. با گذشت زمان، کلمه کشیرو به شیر تبدیل شده و به صورت شیرخشت متداول گشته است. در بعضی منابع به صورت شیرخشک یا شیرخاشاک که معنای لبن منجمد میدهد نیز به کار رفته است. نام علمی این گیاه کوتوناســـتر Cotoneaster میباشد.
شیرخشت در مناطق مختلف ایران با نامهای دیگری مانند رازقی، ایرقی، چالته، چالگو، کرچوب، خرپنو، وجرد، وجـل، شویر، آرهجـوره، ارغوان، وشور، راشگر، داغ هیواسی و دارگیزیگ نیز شناخته میشود.
شیرخشت گیاهی به رنگ سفید متمایل به زرد میباشد و شیرهای است که بخاطر تأثیر نیش حشره Cicata orni بر روی گل درخت زبانگنجشک از این درخت تراوش میکند. جهت مصارف درمانی و مقادیر زیاد، با ایجاد شکافی در تنه این درخت به استخراج شیرخشت از آن میپردازند.
این گیاه دارویی شیرین است ولی شیرینی آن از نوع غذایی شکر یا عسل نیست. از نظر شیمیایی شامل مواد فروکتوز، گلوکز، مانیتول، ساکارز و فلاونوئیدها میباشد. شیرخشت انواع مختلفی دارد و همه آنها دارای خاصیت مسهلی هستند.
سه نوع شیرخشت در بازار وجود دارد:
در طب سنتی ایران، شیرخشت به عنوان درمانهای مختلفی استفاده میشده است. شیرخشت برای رفع مشكل زردی نوزادان همراه با عرق بیدکاسنی بکار میرفته که به علت کم کردن ماده بیلی روبین که عامل یرقان است، کاملاً کاربرد دارد. از شیرخشت برای درمان تب در کودکان و بزرگسالان نیز استفاده میگردد که با هندوانه مصرف میشود. افرادی که دچار مشکل یبوست دائم هستند میتوانند از قدرت مسهلی شیرخشت جهت پاکسازی روده و سیستم گوارش استفاده نمایند. از شیرخشت در درمان زونا نیز استفاده میگردد. همچنین ضماد شیرخشت میتواند با لایهبرداری و پاکسازی پوست به همراه شیر تازه گاو توسط مالش سطحی، به روشنی و شفافیت ظاهری پوست، کمک فراوانی نماید.
مصلح شیرخشت، ترنجبین، رازیانه و روغن بادام است. توجه به این نکته بسیار حائز اهمیت است که همواره در بکارگیری گیاهان دارویی به مقدار ماده مورد استفاده جهت رفع بیماریها باید توجه خاص داشت تا از بروز عوارض احتمالي دیگر، جلوگیری شود.
در مصرف شیرخشت به عنوان درمان زردی نوزادان باید کلیه موارد تخصصی را رعایت نموده و این کار را با مشورت یک پزشک و فرد آگاه انجام داد.
مصرف شیرخشت در مقادیر زیاد میتواند به کاهش نیروی جنسی در افراد منجر گردد.